Sağlık Hukukunda Hekim Kavramı
“Hekim”, TDK’da insanlardaki hastalıkları tanılayan ve onları ilaçlarla ya da kimi araçlarla sağaltan, hekimlik öğrenimi görmüş kimse olarak tanımlanmış olup hekimler toplumsal sağlığı korumayı amaç edinmiş görevlilerdir. Sağlık sisteminin ilerlemesi ve düzgünce uygulanabilmesi için en önemli birimi oluşturmaktadırlar. Hekimlerin mesleklerini yerine getirirken korunması ve belli başlı durumlarda savunmasız kalmamaları gerekmektedir. Ayrıca hekimler tarafından insanların kendilerine olan güvenlerini ve bilgisizliklerini suiistimal etmeleri de önlenmelidir. Bu durumun sonucu olarak sağlık hukukunda hekimin hakları ve yükümlülükleri doğmaktadır.
Hekim Hakları Nelerdir?
Ücret İsteme Hakkı, hekimlerin sağlık hizmetleri için ayırdıkları zaman ve verdikleri emek karşılığında sahip oldukları haktır. Kendi muayenehanesinde çalışan hekimler ücretlerini piyasa koşulları içinde serbestçe takdir edebilirler. Özel hastane vb. kurumlarda ücretli çalışan hekimler ile kamu hastanelerinde sözleşmeli çalışan hekimler ise ücretlerini sözleşme kapsamında serbestçe kararlaştırabilirler. Kamu hastanesinde çalışan memur hekimler ve üniversite hastanesinde kadrolu çalışan hekimler aylık maaş ve döner sermaye geliri elde etmekte olup ekstra ücret talep edemezler.
Tedaviyi Reddetme Hakkı, Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi’nde hekimlerin mesleki veya şahsi sebeplerle hastaya bakmayı reddedebileceği şeklinde düzenlenmiştir. Ancak belirtilmelidir ki, acil yardım, resmi ve insani vazifenin ifası hallerinde hasta reddedilemez.
Tedaviyi Yarıda Bırakma Hakkı, Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi’nde tedaviyi reddetme hakkı ile aynı doğrultuda olacak şekilde hekimlerin mesleki veya şahsi sebeplerle tedaviyi bitirmeden hastayı bırakabileceği şeklinde düzenlenmiştir. Tedavinin yarıda bırakılması için diğer bir meslektaşın tedavine imkan verecek zaman hesaplanarak hastaya bildirilmelidir. Hastanın bırakılması hayati tehlike veya zarar tehlikesi doğruyor ise hastanın bırakılabilmesi için diğer bir meslektaşın temin edilmesi gerekmektedir.
Mesleği Özgürce Uygulama Hakkı, Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi’nde bu hak hekimler hiçbir tesir ve nüfuza kapılmaksızın vicdani ve mesleki kanaatine göre hareket eder şeklinde düzenlemiştir. Bu hah, görev yapılan sağlık kuruluşunun tıbbi olanakları, mesleğin gerekleri ve icrasıyla sınırlıdır.
Uygulayacağı Tedaviyi Belirleme Hakkı, mesleği özgürce seçme hakkına paralel olarak hekimlerin tatbik edeceği tedaviyi tayinde serbest olduğu şeklinde düzenlenmiştir. Ancak bu serbestliğin sınırı, uygulanacak tedavinin tıp literatüründe bulunan güncel bir tedavi olmasıdır. Aksi halde hukuki ve cezai sorumluluk doğabilmektedir.
Modern Tıp Olanaklarından Yararlanma Hakkı, hekimlerin modern tıp teknolojisinden ve bilimsel gelişmelerden yoksun bırakılmadan yeterli donanımlarla mesleğini icra edebilmesi için sahip oldukları haktır. Hekimler, bu amaca uygun teknoloji ve tıbbi malzemeleri devletten ya da bağlı bulunduğu kurumdan talep edebilirler.
Konsültasyon İsteme Hakkı, hekimlerin bir başka hekimin uzmanlık alanına giren konularda ilgili konuda uzman bir hekimi talep etme hakkıdır. Konsültasyon talebi hem bir hak hem de bir yükümlülük oluşturmaktadır.
Hasta için Yeterli Zamanı Ayırma Hakkı, hekimlerin gelen hastalara ilişkin en iyi şekilde tanı koyabilmesi için yeterli zamanı harcayabilmesi için sahip oldukları haktır. Hekimler, hastaların tedavi sürecini tehlikeye sokacak ve hasta hakkında sağlıklı değerlendirilmeyi engelleyecek şekilde yoğun iş yükü ve zaman baskısı altına sokulmamalıdır.
Mesleki Risklerden Korunma ve Sağlığını Koruma Hakkı, hekimlerin temiz ve sağlıklı koşullarda çalışma ve hasta ile temaslarda gerekli tedbirlerin alınmasını isteme hakkıdır. Özellikle bulaşıcı hastalıklardan kaçınma için hekimler nezdinden gerekli ortam oluşturulmalıdır. Hekimler sağlıklı çalışma ortamı ve ihtiyacı olan dinlenme zamanına sahip olabilmelidir. Hekimler acil, nöbet ve mesai dışı çalışma süreleri de dahil olmak üzere, makul iş yükü altında çalışmalı, angaryadan korunmalıdırlar.
Tanıklıktan Kaçınma Hakkı, hekimlerin meslekleri gereği hasta hakkında öğrendikleri bilgiler hakkında tanıklıktan çekinme hakkıdır. Hastalar, tedavi olmak amacıyla hekimlerine açıkladıkları bilgiler sır niteliği taşıyıp, bu mesleki sırların hekim tarafından açıklanması meslek sırrını ifşa suçunu oluşturabilir. Hekimler, hiçbir koşulda hastalarıyla ilgili bilgileri açıklamaya zorlanamazlar.
Can Güvenliğinin Sağlanmasını Talep, Şikayet ve Tazminat Hakkı, hekimlerin çalıştıkları kurumlardan can güvenliğinin sağlanmasını talep etme ve hastalardan maruz kaldıkları eylemlere karşı şikayet ve tazminat haklarını belirtmektedir. Hekimler, hasta ve hasta yakınları tarafından sözlü ve/veya fiili saldırılara uğrayabilmektedir. Bu saldırılardan korunma ve saldırılara karşı hukuki haklarını kullanmak hekimler için temel haklardan biridir.
Hekim Yükümlülükleri Nelerdir?
Tabip Odalarına Kayıt Zorunluluğu, serbest çalışan hekimler için geçerli bir yükümlülüktür. Türk Tabipleri Birliği Kanunu uyarınca kamu hastanelerinde çalışan memur hekimlerin ve sözleşmeli olarak çalışan aile hekimlerinin kayıt zorunluluğu bulunmamakla birlikte istek halinde kayıt yapılabilir.
Mesleki Mali Sorumluluk Sigortası Yaptırma Yükümlülüğü, 1219 Sayılı Tababet ve Şuabatı San’atlarının Tarzı İcrasına Dair Yasa gereğince tüm kamu, özel ve serbest çalışan hekimler için bir zorunluluk olarak getirilmiştir. Hekimler tıbbi kötü uygulama sebebi ile doğan zararların çalıştıkları kurum tarafından rücu edilmesi durumuna karşı sigorta yaptırmalıdırlar.
Adalet ve Hakkaniyet İlkelerine Uygun Hizmet Verme Yükümlülüğü, Anayasamız ve sair kanunlar ile düzenlenmiş bir haktır. Hekimler, hastaların dil, din, ırk, cinsiyet, sosyal ve maddi durum ve konumuna bakmaksızın ve ayrım yapmaksızın sırasına göre muayene ederek tıbbi müdahalede bulunmaktadır. Bu yükümlülüğün istisnası 2010/73-80 sayılı Poliklinik Hizmetlerinde Öncelik Sırası Genelgesi ile belirlenmiş muayene önceliği olan hastaların diğer hastalardan önce muayene olmasıdır.
Özen Gösterme Yükümlülüğü, Tıbbi Deontoloji Tüzüğü ile hekimlerin muayene ve tedavi hususunda azami dikkat ve özeni göstermekle yükümlü olduğu şeklinde düzenlenmiştir. Azami özen, hekim tarafından tıbbi kaideler doğrultusunda hastaya karşı göstermesi gereken maksimum dikkati ve ihtimamı ifade etmektedir. Hasta Hakları Yönetmeliği, bu hususla ilgili olarak hekimlerin durumun gerektirdiği tıbbi özeni göstermesi gerektiğini ve hastanın hayatını kurtarmaya ve/veya ıstırabını azaltmaya çalışmak zorunda olduğunu düzenlenmiştir.
Tıp İlmine Uygun Tedavi Yükümlülüğü, Hasta Hakları Yönetmeliği’nde hekimlerin tıp kurallarına ve tıpla ilgili mevzuata aykırı ve aldatıcı mahiyette teşhis ve tedavi yapamayacağı düzenlemesi gereği doğmuştur. Bu yükümlülüğün sonucu olarak, görev yaptığı hastanede tedaviye uygun koşullar bulunmaz ise hekim, acil müdahale gerekmediği durumda hastayı uygun tedaviyi uygulayabilecek bir hastaneye sevk etmesi gerekmektedir.
Mesleki Amaç Dışında Hastaya Müdahale Etmeme Yükümlülüğü, Anayasamız ve sair kanunlarda düzenlenmiş bir yükümlülüktür. Bu yükümlülük, en temel haklardan olan yaşama, maddi ve manevi bütünlüğü koruma hakkından doğmaktadır. Hekim kural olarak, teşhis, tedavi ve koruma amacı dışında hastanın vücut bütünlüğüne hiçbir surette müdahale edeme.
Hastaya Bilgi Verme Yükümlülüğü, gereğince hastaya veya temsilcisine hastalığın ve tedavilerin tüm evreleri, uygulanacak tedavi, muhtemel sakıncaları, riskleri, alternatif yöntemleri ve tedavi olunmazsa yaşanabilecek durumun anlatılması zorunludur. Buna uygun olarak da onam formları imzalatılmalıdır. Bu yükümlülüğün istisnaları bulunmaktadır. Hasta talep eder ise hekim hasta yakınlarına bilgi vermemelidir. Ancak, bulaşıcı hastalık gibi durumlarda hasta yakınlarına bilgi verme yükümlülüğü de devam eder.
Sır Saklama Yükümlülüğü, Hasta Hakları Yönetmeliği 23. maddesi ve Tıbbi Deontoloji Nizannamesi 4. Maddesinde düzenlenmiş olup buna göre, sağlık kurum ve kuruluşları, hekimler ve diğer sağlık personeli, sağlık hizmetinin verilmesi sebebiyle öğrendikleri bilgileri, kanunun izin verdiği haller dışında hiçbir şekilde açıklayamazlar. Hastanın rızası olsa dahi, kişilik haklarından vazgeçilmesi, devredilmesi veya sınırlanması anlamına gelebilecek hallerde, hukuk ve ahlak bakımında haklı ve geçerli bir neden yoksa ve yapılan açıklamanın da hastaya zarar verme ihtimali varsa hekim nezdinde hukuki ve cezai sorumluluk doğacaktır.
Hastanın Aydınlatılmış Rızasını Alma Yükümlülüğü, Hasta Hakları Yönetmeliği’nde kimse rızası olmadıkça tıbbi bir işleme tabi tutulamaz. Tıbbi işlemde bulunmak için öncelikle hasta işlem hakkında bilgilendirilmeli ve sonrasında rızası alınmalıdır. Alınan rıza hukuka ve ahlaka aykırı olmamalı ve rıza alınan şekilde tıbbi işlem gerçekleştirilmelidir. Rız şekle bağlanmamış olsa da ispat külfeti sebebi ile uygulama yazılı olarak alınması adet haline gelmiştir ve bu yazılı beyanlara onam formu denmektedir. Organ ve dok alınması ve nakli için yazılı rıza alınması zorunlu hale getirilmiştir.
Konsültasyon Talep Etme ve Konsültasyon Talebine Uyma Yükümlülüğü, konsültasyon talep hakkı ile uyumludur. Bu yükümlülük TTB Meslek Etik Kuralları arasında yer almaktadır. Konsültasyon isteğine uyulmaması durumunda hekim nezdinde özen yükümlülüğüne aykırılık oluşabilir ve bu sebeple hukuki ve cezai sorumluluk ortaya çıkabilir.
Sonuç
Hekim hakları ve yükümlülükleri genel itibariyle Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi ve Hasta Hakları Yönetmeliğinde yer almıştır. Bununla birlikte, Uluslararası beyanname ve sözleşmeler ile iç hukukumuzda yer alan bazı Kanun, Kanun Hükmünde Kararname, Tüzük, Yönetmelik, Yönerge, Genelge ve sair mevzuatımızda da birtakım düzenlemelere yer verilmiştir.
Hekimlerin yükümlülükleri, haklarına oranla daha ağırdır. Bu durum hekimlik mesleğinin doğrudan insan hayatı ve sağlığıyla ilgili olmasından kaynaklanmaktadır. Hekimlik mesleğinin ihmali veya kötüye kullanılması telafisi güç veya imkansız zararlara neden olabilir. Bunun için daha baştan tedbir alınması ve muhtemel zararların önlenmesi için hekimlere birçok yükümlülük verilmiştir.
Av. Kemal Can Ökke
KAYNAKÇA
- Mustafa Çuhacı “Hekimin Hakları ve Yükümlülükleri”
- Umumi Hıfzıssıha Kanunu
- Hasta Hakları Yönetmeliği
- Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi
